Trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ, chuyển đổi số không còn là khái niệm xa lạ mà đã trở thành một phần tất yếu của đời sống xã hội. Từ học tập, làm việc, mua sắm đến tiếp cận dịch vụ công, mọi hoạt động đều đang dần được số hóa. Trong dòng chảy đó, yêu cầu đặt ra không chỉ là xây dựng chính phủ số, kinh tế số hay xã hội số, mà quan trọng hơn cả là hình thành những công dân số thông minh - những người dân có đủ năng lực, kỹ năng và trách nhiệm để sống, làm việc an toàn và hiệu quả trong môi trường số.

Ảnh minh họa

Công dân số thông minh là ai?

Công dân số thông minh không đơn thuần là người biết sử dụng điện thoại thông minh, mạng xã hội hay các ứng dụng trực tuyến. Đó là người có khả năng tiếp cận, đánh giá, sử dụng và chia sẻ thông tin một cách có chọn lọc, an toàn và có trách nhiệm. Họ hiểu được quyền và nghĩa vụ của mình trên không gian mạng, tôn trọng pháp luật, tôn trọng mọi người và biết tự bảo vệ bản thân trước những rủi ro số.

Trong xã hội số, mỗi cá nhân vừa là người sử dụng, vừa là người tạo ra nội dung. Chỉ với một tương tác trên không gian mạng, thông tin có thể lan truyền với tốc độ chóng mặt, tác động mạnh mẽ đến cộng đồng. Vì vậy, sự “thông minh” của công dân số không chỉ nằm ở kỹ năng công nghệ mà còn thể hiện ở ý thức, đạo đức và văn hóa ứng xử trên không gian mạng.

Mặt trái của không gian mạng và giải pháp đề ra

Không thể phủ nhận rằng chuyển đổi số đã mang lại nhiều lợi ích to lớn cho người dân. Các dịch vụ công trực tuyến giúp tiết kiệm thời gian, chi phí; thương mại điện tử mở ra cơ hội kinh doanh mới; học tập trực tuyến tạo điều kiện tiếp cận tri thức không giới hạn… Tuy nhiên, song hành với đó là hàng loạt thách thức đáng lo ngại.

Tình trạng tin giả, tin sai sự thật, lừa đảo trực tuyến, xâm phạm dữ liệu cá nhân, bạo lực mạng… vẫn diễn biến phức tạp. Nhiều người dùng mạng xã hội thiếu kỹ năng kiểm chứng thông tin, dễ bị dẫn dắt, kích động, thậm chí vô tình tiếp tay cho việc lan truyền nội dung độc hại. Một bộ phận người dân còn có thói quen sử dụng công nghệ thiếu an toàn, đặt mật khẩu đơn giản, chia sẻ thông tin cá nhân tràn lan, dẫn đến những rủi ro nghiêm trọng.

Thực tế đó cho thấy, nếu không được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng số, người dân rất dễ trở thành “nạn nhân” trong chính môi trường số mà mình tham gia.

Để mỗi người dân trở thành công dân số thông minh, giáo dục đóng vai trò then chốt - chìa khóa hình thành công dân số thông minh. Giáo dục kỹ năng số cần được triển khai sớm, bài bản và liên tục, bắt đầu từ nhà trường và lan tỏa ra toàn xã hội.

Trong trường học, bên cạnh kiến thức chuyên môn, học sinh cần được trang bị các kỹ năng như: tìm kiếm và đánh giá thông tin, nhận diện tin giả, bảo mật dữ liệu cá nhân, ứng xử văn minh trên mạng, tôn trọng bản quyền số. Đây không chỉ là kỹ năng công nghệ mà còn là kỹ năng sống thiết yếu trong thời đại số.

Đối với người trưởng thành, đặc biệt là người cao tuổi, cần có các chương trình phổ cập kỹ năng số phù hợp, dễ tiếp cận. Khi mọi người dân đều có khả năng sử dụng các nền tảng số một cách an toàn và hiệu quả, chuyển đổi số mới thực sự toàn diện và bền vững.

Bên cạnh giáo dục và chính sách, ý thức tự giác của mỗi cá nhân là yếu tố quyết định. Là công dân số, mỗi người cần tự đặt cho mình những “nguyên tắc ứng xử” trên không gian mạng: không chia sẻ thông tin chưa được kiểm chứng, không xúc phạm, công kích người khác, không xâm phạm quyền riêng tư, không tiếp tay cho nội dung xấu độc.

Việc “nghĩ trước khi đăng, nghĩ trước khi chia sẻ” cần trở thành thói quen. Mỗi hành vi nhỏ trên mạng đều có thể tạo ra tác động lớn ngoài đời thực. Khi mỗi người dân đều có ý thức trách nhiệm, không gian mạng sẽ trở nên an toàn, lành mạnh và đáng tin cậy hơn.

Để xây dựng đội ngũ công dân số thông minh, vai trò của Nhà nước và cộng đồng cần được phát huy. Nhà nước tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý, bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dân trên không gian mạng; đồng thời, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm. Các cơ quan truyền thông, tổ chức xã hội cần tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về kỹ năng và văn hóa số.

Gia đình cũng đóng vai trò quan trọng, đặc biệt trong việc định hướng cho trẻ em và thanh thiếu niên sử dụng internet một cách lành mạnh. Sự đồng hành của gia đình, nhà trường và xã hội sẽ tạo nên “lá chắn” vững chắc cho thế hệ công dân số tương lai.

Chuyển đổi số là xu thế không thể đảo ngược và con người chính là trung tâm của quá trình đó. Để tận dụng tối đa lợi ích mà công nghệ mang lại, hạn chế những hệ lụy tiêu cực, việc xây dựng mỗi người dân trở thành một công dân số thông minh là yêu cầu cấp thiết.

Công dân số thông minh không chỉ giúp bảo vệ chính mình mà còn góp phần xây dựng một xã hội số văn minh, an toàn và nhân văn. Khi mỗi người dân đều có tri thức, kỹ năng và trách nhiệm trên không gian mạng, chuyển đổi số sẽ thực sự trở thành động lực cho sự phát triển bền vững của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Hồng Vĩnh