Trong dòng chảy văn hóa dân tộc, hiếm có danh nhân nào để lại dấu ấn sâu đậm và bền vững như Đại thi hào Nguyễn Du - Danh nhân văn hóa thế giới. Di sản đồ sộ mà ông để lại, đặc biệt là kiệt tác Truyện Kiều, không chỉ là niềm tự hào của văn học dân tộc mà còn là nguồn sức mạnh tinh thần, bồi đắp hệ giá trị nhân văn sâu sắc cho con người Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới.
Nguyễn Du tên chữ là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên, sinh năm Ất Dậu (1765) tại phường Bích Câu, Thăng Long (Hà Nội), trong một gia đình đại quý tộc, nhiều đời làm quan to dưới triều Lê - Trịnh, có truyền thống yêu chuộng văn chương nghệ thuật. Cha ông là Nguyễn Nghiễm, quê làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, Hà Tĩnh, từng giữ chức Đại tư đồ (Tể tướng) triều Lê. Mẹ ông là bà Trần Thị Tần, người xã Hoa Thiều, huyện Đông Ngàn, tỉnh Bắc Ninh cũ.
Cuộc đời Nguyễn Du sớm trải qua nhiều biến cố. Năm 1771, ông theo cha về quê. Lần lượt năm 1776 và 1778, cha và mẹ ông qua đời. Mồ côi cha mẹ từ sớm, Nguyễn Du lớn lên trong bối cảnh xã hội có nhiều xáo trộn lịch sử, chiến tranh và loạn lạc. Chính những trải nghiệm “mười năm gió bụi”, chứng kiến nỗi thống khổ của Nhân dân đã hun đúc nên một tâm hồn nhạy cảm, giàu lòng nhân ái, là tiền đề quan trọng cho những tác phẩm kiệt xuất sau này.
Năm 1783, ông thi đậu Tam trường. Sau khi lấy vợ là bà Đoàn Thị Huệ, con gái tiến sĩ Đoàn Nguyễn Thục, ông bắt đầu con đường làm quan dưới triều Nguyễn. Dù được bổ nhiệm nhiều chức vụ quan trọng như Tri huyện Phù Dung, Tri phủ Thường Tín, rồi thăng Đông Các Đại học sĩ, tước Du Đức hầu, và được cử làm Chánh sứ sang Trung Quốc (1813), Nguyễn Du vẫn không mặn mà với chốn quan trường. Ông nhiều lần xin từ chức vì bệnh, thể hiện sự thanh cao và tâm hồn nghệ sĩ không muốn bị ràng buộc bởi vòng danh lợi.
Đại thi hào Nguyễn Du đã để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ bằng cả chữ Hán và chữ Nôm, thể hiện một cái nhìn hiện thực sâu sắc và một tấm lòng nhân đạo cao cả. Các tác phẩm tiêu biểu có thể kể đến như: Thanh Hiên thi tập, Nam Trung tạp ngâm, Bắc hành tạp lục, Văn tế thập loại chúng sinh, Sinh tế Trường Lưu nhị nữ. Đỉnh cao trong sự nghiệp của ông là Truyện Kiều – tác phẩm lục bát gồm 3.254 câu, dựa trên cốt truyện Trung Quốc nhưng được Nguyễn Du sáng tạo thành một kiệt tác mang đậm tinh thần dân tộc.
Truyện Kiều phơi bày hiện thực xã hội phong kiến Việt Nam đen tối, bất công, nơi đồng tiền có thể đổi trắng thay đen; lên án mạnh mẽ các thế lực chà đạp nhân phẩm con người, đặc biệt là số phận người phụ nữ. Tác phẩm là tiếng nói cảm thông sâu sắc, khẳng định khát vọng công lý, tự do, tình yêu, lòng hiếu thảo và phẩm chất cao đẹp của con người Việt Nam. Đặc biệt, Nguyễn Du đã kết hợp tài tình giữa ngôn ngữ bác học và ngôn ngữ dân gian, đưa thể thơ lục bát trở thành đỉnh cao thi ca dân tộc, làm giàu cho ngôn ngữ dân tộc, mở ra nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa độc đáo như trò Kiều, vịnh Kiều, bói Kiều, lẩy Kiều, đố Kiều… Nhờ những giá trị lớn lao ấy, Truyện Kiều đã được dịch ra trên 30 thứ tiếng trên thế giới, khẳng định vị thế là tài sản chung của văn hóa nhân loại.
Những cống hiến đặc biệt của Nguyễn Du đã được Đảng, Nhà nước và cộng đồng quốc tế nhiều lần tôn vinh. Tháng 12/1964, Hội đồng Hòa bình thế giới ra quyết nghị kỷ niệm 200 năm Ngày sinh Nguyễn Du; năm 2013, Đại hội đồng UNESCO đã thông qua Nghị quyết 37C/15 vinh danh Nguyễn Du là Danh nhân văn hóa thế giới. Song song với việc tôn vinh, công tác bảo tồn, tôn tạo không gian văn hóa Nguyễn Du cũng được chú trọng.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, cách mạng công nghiệp lần thứ tư và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, việc phát huy di sản của Đại thi hào Nguyễn Du có ý nghĩa chiến lược, góp phần cụ thể hóa các quan điểm, chủ trương lớn của Đảng. Đại hội XIII của Đảng và các nghị quyết, kết luận của Trung ương, gần nhất là Kết luận số 156-KL/TW ngày 21/5/2025 của Bộ Chính trị, đặc biệt nhấn mạnh nhiệm vụ xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam, xác định văn hóa là nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là hồn cốt của dân tộc, sức mạnh nội sinh quan trọng.
Trong tinh thần ấy, việc tôn vinh, khai thác và phát huy di sản của Nguyễn Du mang ý nghĩa sâu sắc, góp phần bồi đắp chuẩn mực văn hóa, tiếng Việt, giá trị nhân văn và bản sắc tâm hồn Việt Nam trong thời kỳ mới.
Để lan tỏa di sản Nguyễn Du trong đời sống đương đại, cần tập trung vào một số định hướng lớn: Đổi mới mạnh mẽ công tác tuyên truyền, giáo dục, đưa các giá trị nhân đạo, nhân văn trong Truyện Kiều vào trường học bằng phương pháp hiện đại; tăng cường ứng dụng công nghệ số trong giảng dạy và truyền thông; xây dựng các sản phẩm đa phương tiện như phim hoạt hình, podcast, sách tương tác, bảo tàng số về Nguyễn Du. Phát triển du lịch văn hóa dựa trên di sản Nguyễn Du; xây dựng các tour trải nghiệm “Hành trình theo dấu chân Nguyễn Du”, trình diễn nghệ thuật Kiều, không gian đọc Kiều, lễ hội Kiều; khuyến khích sáng tạo văn học - nghệ thuật từ cảm hứng Nguyễn Du; hỗ trợ chuyển thể Truyện Kiều sang sân khấu, điện ảnh, nhạc kịch, game văn hóa. Số hóa toàn bộ tư liệu, bản thảo, ấn bản Truyện Kiều; xây dựng kho dữ liệu mở phục vụ nghiên cứu và quảng bá; ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong thuyết minh tự động tại khu di tích. Tăng cường hợp tác quốc tế, phối hợp với UNESCO, các đại sứ quán, học viện văn hóa trên thế giới tổ chức Ngày Kiều, triển lãm Kiều quốc tế; thúc đẩy dịch thuật Truyện Kiều sang các ngôn ngữ mới, quảng bá giá trị nhân đạo phổ quát của tác phẩm.
Năm 2025 - kỷ niệm 260 năm Ngày sinh Nguyễn Du - là dấu mốc đặc biệt để tri ân một tài năng kiệt xuất, đồng thời là cơ hội để hệ thống chính trị và toàn xã hội cụ thể hóa các nghị quyết của Đảng về văn hóa và con người. Phát huy giá trị di sản Nguyễn Du chính là phát huy sức mạnh văn hóa Việt Nam - nền tảng tinh thần của dân tộc, động lực để đất nước phát triển phồn vinh, thịnh vượng. Đó cũng là cách để thế hệ hôm nay tri ân xứng đáng với Đại thi hào, để những giá trị nhân văn cao đẹp ông để lại tiếp tục đồng hành cùng dân tộc trên chặng đường mới./.
Thúy Ngà